De afgelopen periode was er voor het Westen één van ongekende stabiliteit en voorspoed. Na de koude oorlog, vierde de internationale samenwerking hoogtij. Anno 2018 zien we nieuwe tendensen opduiken. Supranationale instellingen zoals de Verenigde Naties of de Europese Unie worden door sommigen in vraag gesteld. De wereld zoekt naar een nieuw machtsevenwicht tussen de grootmachten: zowel politiek, economisch als militair.
Hendrik Vos is hoogleraar Europese politiek aan de Ugent. Hij volgt nauwgezet op wat er binnen de Europese Unie gebeurt. Hij verricht onderzoek naar de onderliggende dynamieken, de trends en zaken die onder de waterlijn blijven.
De voorbije decennia breidde Europa uit, maar de laatste jaren zien we een tegenovergestelde beweging met het opkomend nationalisme. Hoe gaat dit verder evolueren?
‘Ik denk dat de impact van de Europese Unie alleen nog maar zal toenemen. Het idee dat landen hun bevoegdheden aan het terugnemen zijn, klopt niet. Diverse crisissen zetten Europa voor grote uitdagingen. Het is net in die tijden van crisis dat de rol van Europa toeneemt. Zo is er een Europees begrotingstoezicht gekomen dat veel strenger is dan ooit. Er is een Europees bankentoezicht. Er wordt nu volop gewerkt aan een Europese grensbewaking en er zijn inlichtingendiensten in het kader van de terreurbestrijding die veel intenser samenwerken. Er is geen enkele reden om te stellen dat de Europese Unie aan macht of impact heeft moeten inboeten. Soms wordt er eens gedreigd met het herinvoeren van grenscontroles of het loslaten van de euro. Al heel snel wordt duidelijk dat het bijzonder uitzichtloos is als iedere lidstaat het opnieuw zelf gaat regelen. Bovendien zou daar een enorme kostprijs aan vasthangen, die niemand wil betalen. Finaal komt het er altijd op neer dat het centrale niveau versterkt wordt en dat landen, regio’s en lagere besturen een stuk soevereiniteit verliezen zodat we samen beslissingen kunnen nemen. Het besef begint in te sijpelen dat wanneer ieder het op zijn eigen manier zou doen, je de speelbal wordt van dingen waar je geen impact meer op hebt. Met kleine sprongen en stapjes vooruit versterkt de Europese Unie zich. Vooral in periodes van crisis, wanneer we met de rug tegen de muur staan en het niet anders kan. Dat patroon zal zich nog wel een tijdje doorzetten. Het stokt, het rommelt en het hapert, maar het valt ook niet stil en het keert niet om.’
“De Europese Unie blijft zich versterken al stokkend, rommelend en haperend, maar het valt niet stil en het keert niet om.’
Andere landen zullen dus niet meteen het voorbeeld van Groot-Brittannië volgen?
‘Neen. Ik ben er ook min of meer zeker van dat de Brexit op geen enkele manier een succes zal zijn. Er werden heel wat zaken voorgespiegeld aan de Brexit-kiezer. Zaken die onmogelijk te realiseren zijn. Het is in deze geconnecteerde wereld van vandaag onmogelijk om je af te sluiten van de rest van de wereld en alleen baas te zijn over je eigen land, tenzij je kiest voor een Noord-Korea-scenario.’
Acht je de kans groot dat er nog landen bij de Europese Unie aansluiten?
‘Landen uit de Balkan – Macedonië, Albanië, Montenegro en Servië – zullen op een dag lid worden van de Unie. Ook Turkije werd in het verleden al genoemd, maar dan zal het toch een heel ander Turkije zijn dan dat van vandaag en dat zal nog heel lang duren. De Balkan zou vlugger kunnen gaan. Al is er een zeer grote uitbreidingsmoeheid, waardoor ik het in de loop van de volgende 10 jaar niet zo meteen zie gebeuren. Toch wordt 2025 wel hier en daar naar voor geschoven als toetredingsperspectief voor sommige landen. Op economisch vlak kan er wel al snel sprake zijn van toenadering. Zo hebben ze er belang bij om onze normen, standaarden en regels over te nemen en zo hun afzetmarkt te vergroten. Dat kan ooit leiden naar een volwaardig lidmaatschap, maar omwille van de symboolbetekenis kan dit nog even op zich laten wachten.’
Komt er een Europees leger?
‘De sprong naar een Europees leger zal er niet snel komen, omdat veel landen er nog altijd van overtuigd zijn dat ze hun eigen grenzen moeten kunnen bewaken en hun eigen land moeten kunnen verdedigen. De stap naar een gemeenschappelijk leger ligt nog veel te gevoelig, maar er worden wel kleine stapjes gezet in die richting. Een voorbeeld is PESCO*, een permanente structurele samenwerking tussen 25 van de 28 landen. Ze kiezen er vrijwillig voor om een aantal zaken samen te doen. Recent werd beslist om een gezamenlijk militair hospitaal op te richten. Hiervoor wordt een pot aangelegd, waarmee aankopen kunnen worden gedaan. Men zet dus al kleine stappen in die richting. Tegelijk groeit bij alle lidstaten het besef dat het niet efficiënt is om 28 aparte machten en defensiebudgetten te hebben. Als je deze budgetten optelt, kom je aan ongeveer de helft van wat de Amerikanen jaarlijks aan defensie uitgeven. Maar we halen in Europa maar 12% van de effectiviteit van de Amerikanen, precies omdat wij zo versnipperd bezig zijn. Zo heeft men vandaag nood aan vliegtuigen die in de lucht kunnen bijtanken en dit past niet in de aparte budgetten van de landen. Dit zijn keuzes die de Amerikanen wel kunnen maken. Door die versnippering dreigen we langs alle kanten voorbij gehold te worden.’
Op wereldvlak hadden we in de jaren ‘90 de Verenigde Staten als wereldmacht, voordien de koude oorlog met twee grote machtsblokken, waar ligt nu de macht? Waar gaan we naartoe?
‘Er zijn veel tekenen dat het Oosten volop aan belang wint, en dan gaat het niet alleen over China. Twintig jaar geleden had men het over Japan en Zuid-Korea die ons zouden overnemen. Nu moeten we ook rekening houden met India dat volop in ontwikkeling is. En Indonesië is een enorm groot land met een grote bevolking. Ook in Afrika vormen zich een aantal assen. Afrika heeft nu nog een enorme achterstand maar er beweegt wel wat. De tijd dat hongersnood een bevolking decimeerde is ook voorbij. De uitdaging voor Afrika is de enorme bevolkingsexplosie. Dit zijn allemaal factoren die de wereld hertekenen. Ik geloof niet dat Europa nu onvermijdelijk in een race naar beneden zit. We hebben een hele reeks troeven die maken dat dit continent of deze plek wel nog een belangrijke rol te spelen heeft. Al is het niet zo dat wij het wereldtoneel nog langer samen met de Amerikanen gaan kunnen domineren.’
Welke rol zie je nog voor supranationale instellingen, zoals de VN?
‘Die staan op dit moment onder druk. Dat was misschien al een tijdje een tendens, maar het wordt door Trump en een aantal andere leiders in de wereld die een nogal eigengereide stijl van regeren hebben, nog versterkt. Ze proberen zelf dingen door te drukken en bilateraal dingen te regelen, waardoor de multilaterale afspraken zoals die werden uitgebouwd, onder druk komen te staan.’
Eén van de bewegingen is protectionisme via bvb. importheffingen, zie je dat deze bewegingen zich nog zullen verderzetten, dat er automatisch reactie komt van andere blokken via gelijkaardige maatregelen?
‘Ja, dat is een risico. Gaat dit zich doorzetten? Elke logica zegt dat je het niet moet doen. Ik blijf geloven dat dit niet zal gebeuren. Maar, je hebt maar één eigengereide president nodig en dan zit je er wel mee. Je dreigt een dynamiek op gang te brengen die op een bepaald ogenblik nog moeilijk te stoppen is. Dat er met China ‘een probleem’ is, dat is zo, maar als je die handelsoorlog ook op andere fronten gaat voeren, dan begin je met vuur te spelen. Ik denk niet dat iemand precies kan voorspellen hoe dit verder gaat lopen. Ik, net zo min als economen, wij zijn geen waarzeggers. Hoe hard de logica ook in bepaalde richtingen wijst, uiteindelijk gaat het over beslissingen van mensen en mensen doen soms gekke dingen en daar komen dan soms andere reacties op. Mijn aanvoelen blijft dat dit uiteindelijk wel zal koelen, omdat er zoveel op het spel staat.’
*Wat is PESCO?
PESCO staat voor Permanent Structured Cooperation. De bedoeling van PESCO is om lidstaten van de Europese Gemeenschap sneller te laten deelnemen aan Europese missies en operaties. Daarnaast ook voor de gezamenlijke ontwikkeling en aanschaf van materieel waardoor efficiënter aangekocht wordt. Samen met Nederland gaat België bijvoorbeeld de maritieme mijnenbestrijding moderniseren. Schepen, havens en off-shore-installaties worden op die manier beter beschermd.
